LÚC LẬT THUYỀN MỚI TIN RẰNG SỨC DÂN NHƯ NƯỚC - PHÚC CHU THUỶ TÍN DÂN DO THUỶ. 

Những lúc một mình đứng trước biển, tôi lại thường nghĩ đến tâm sự của cụ Ức Trai trong bài thơ Quan Hải (*)

Trở về từ ải Nam Quan sau khi khóc tiễn cha bị áp giải về Tàu, khi đi ngang qua cửa biển Bạch Đằng, nơi tiền nhân đã hai lần dùng cọc nhọn đại phá quân Nam Hán và quân Nguyên, Nguyễn Trãi bùi ngùi ngắm biển, suy ngẫm chuyện thịnh suy, tồn vong của các triều đại trước mà viết nên bài thơ này. Cũng có giả thuyết cho rằng bài thơ được Nguyễn Trãi sáng tác sau chiến thắng quân Minh của nghĩa quân Lê Lợi.

Ngay 2 câu đầu của bài thơ, cụ Ức Trai cho thấy dù cũng đóng cọc gỗ xuống lòng sông như tiền nhân từng đánh thắng quân Nam Hán và quân Nguyên, lại giăng cả dây xích chắn ngang nhưng cha con Hồ Quý Ly vẫn không ngăn được giặc, để đến nỗi phải mất nước. Vì sao vậy? 

Trong bốn câu thơ tiếp theo, cụ Ức Trai luận về nguyên nhân của sự thành bại và anh hùng thất thế. Hồ Quý Ly mới tiếm ngôi của nhà Trần, lòng dân còn ngả nghiêng chưa theo thì cha con họ Hồ khó huy động sức mạnh toàn dân giữ cho con thuyền đất nước không bị lật. Thế thì dù có đóng cọc trước sóng biển, có giăng xích sắt ở cửa sông, cũng chẳng thể nào ngăn được quân xâm lược, khi mà lòng dân không theo. Nâng thuyền là dân, đẩy thuyền đi là dân, làm lật thuyền cũng là dân. Không có sự ủng hộ của nhân dân, khó mà giữ được nước. Để đến lúc vua tôi cha con bị bắt làm tù binh, nước mất nhà tan, con thuyền quốc gia bị lật thì Hồ Quý Ly mới tin rằng sức dân như nước (Phúc chu thủy tín dân do thuỷ).

Bài học lịch sử ấy chẳng hề mới, thế mà cha con họ Hồ lại không nhớ nên đã đưa đến một trang đen tối trong lịch sử dân tộc. Luận về việc này, cụ cho rằng cái hoạ hay cái phúc chẳng phải tự dưng một ngày mà sinh ra, mà chúng đều có mầm mống từ lâu, để rồi một khi nó xảy đến thì bậc anh hùng phải di hận hàng ngàn năm sau (Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật/Anh hùng di hận kỉ thiên niên). Buồn thay!

Quan Hải là bài thơ với ý tứ vô cùng sâu sắc của cụ Ức Trai với bài học không bao giờ cũ: Để mất lòng dân thì mất tất cả.
——————————
(*) Bài thơ chữ Hán QUAN HẢI (ĐÓNG CỬA BIỂN)

Thung mộc trùng trùng hải lãng tiền,
Trầm giang thiết toả diệc đồ nhiên.
Phúc chu thuỷ tín dân do thuỷ,
Thị hiểm nan bằng mệnh tại thiên.
Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật,
Anh hùng di hận kỉ thiên niên.
Kiền khôn kim cổ vô cùng ý,
Khước tại Thương Lang viễn thụ yên.

Bản dịch tiếng Việt của Vũ Khánh:

Cọc gỗ trùng trùng trấn bể khơi,
Dưới dòng xích sắt uổng công thôi.
Lật thuyền mới biết dân như nước,
Cậy hiểm nào hay mệnh ở trời.
Hoạ phúc có nguồn đâu bỗng chốc,
Anh hùng di hận biết bao nguôi.
Xưa nay trời đất vô cùng ý,
Nước biếc cây sông đượm khói vời.