Ước chi tới bến sông Hương
Đốt nhang mà lạy nắm xương lưu đày
Thế là đã trở về đây
Một con người tận chân mây cuối trời
(Nguyễn Duy - Tưởng niệm)

Có một vị vua nhỏ tuổi của nước Nam tuy ngồi trên ngôi cao thiên tử nhưng đã chẳng màng đến ngai vàng mà chọn lựa sự đối đầu với kẻ thù xâm lược nhằm mưu cầu độc lập cho dân tộc, để rồi phải bị lưu đày biệt xứ, bỏ mạng nơi xứ người và di hài chỉ quy cố hương sau gần 71 năm xa xứ.

Đó chính là Duy Tân, hoàng đế thứ 11 của triều Nguyễn. Duy Tân (Nguyễn Phúc Vĩnh San) lên ngôi hoàng đế Đại Nam khi mới 7 tuổi vào ngày 05/09/1907, hai ngày sau khi cha mình là vua Thành Thái bị người Pháp phế truất.
 
Tài liệu cũ ghi lại rằng hôm ấy, khâm sứ Fernand Ernest cầm danh sách các hoàng tử vào cung chọn vua, đến lúc điểm danh thì thiếu mất tiểu hoàng tử Vĩnh San. Thì ra cậu bé đang chui dưới gầm giường bắt dế, áo quần xộc xệch, mặt mày lem luốc. Thị vệ bèn vội vàng đưa Vĩnh San ra trình diện quan Pháp. Viên khâm sứ trông thấy vị hoàng tử nhỏ lấm lem ngờ nghệch thì hài lòng lắm, ngay lập tức chọn cậu làm người kế vị ngai vua, tưởng rằng có thể dễ bề sai khiến cậu bé ngây ngô này. Nhưng người Pháp đã lầm to.

Tuy còn rất nhỏ tuổi nhưng vua Duy Tân đã mau chóng ý thức được thân phận vị vua bù nhìn bị mất nước của mình. Ý thức phản kháng bắt đầu âm ỉ trong đầu vị ấu quân này. 

Năm 13 tuổi, vua Duy Tân đích thân rà soát lại những hiệp ước mà hai nước Việt – Pháp đã ký. Thấy việc thi hành của hiệp ước ấy không đúng với những điều kiện mà hai bên đã ký kết với nhau, nhà vua tỏ ý muốn cử ông Nguyễn Hữu Bài là người thông thạo tiếng Pháp đi Paris để yêu cầu duyệt lại hòa ước Giáp Thân 1884 (hòa ước Patenôtre) nhưng cả triều đình sợ sệt can ngăn. Thế là từ chỗ căm ghét người Pháp, vua Duy Tân quay sang khinh ghét luôn cả triều đình Huế bạc nhược.

Tương truyền có lần nghịch cát bẩn tay,  quan thị vệ vội bưng nước đến cho vị ấu quân rửa tay. Vừa rửa tay, ông vừa nhìn ông quan thị vệ hỏi rằng:
- Tay nhớp lấy nước mà rửa. Nước nhớp lấy chi mà rửa?

Trước sự lúng túng của viên quan thị vệ, vị ấu quân tự trả lời luôn:
- Nước nhớp thì lấy máu mà rửa!

Năm 16 tuổi, qua sự móc nối của tài xế nhà vua là Phạm Hữu Khánh, đồng thời cũng là hội viên của Việt Nam Quang Phục Hội (do cụ Phan Bội Châu thành lập), hai ông Thái Phiên và Trần Cao Vân đã liên lạc được với vua Duy Tân và vị vua yêu nước trẻ tuổi này đã đồng ý tham gia cuộc khởi nghĩa chống Pháp. 

Chẳng may tin tức về cuộc khởi nghĩa bị lộ, những người chủ mưu bị bắt. Cả Khâm sứ lẫn Toàn quyền Pháp đều khuyên giải vị vua trẻ trở lại ngai vàng nhưng nhà vua đã cương quyết từ chối. Hai ông Thái Phiên và Trần Cao Vân nhận hết tội về mình và chịu án xử chém. Riêng vua Duy Tân phải chịu án lưu đày. Ngày 03/11/1916, vua Duy Tân cùng với vua cha Thành Thái bị đày đi đảo Réunion.

Nhận xét về vua Duy Tân trong thời gian bị lưu đày ở Réunion, Bộ Thuộc địa Pháp ghi trong hồ sơ như sau (đã được giải mật): "...Có vẻ khó mua chuộc, rất độc lập, mưu đồ rời khỏi đảo La Réunion để tái lập ngôi báu ở An Nam..." 

Năm 1945, với tư cách là một sĩ quan đã chiến đấu trong Lực lượng kháng chiến tự do Pháp chống phát xít Đức, ông được Charles de Gaulle nhắm đến như một nhân vật chính trị sẽ đưa về Việt nam nhằm thực hiện mưu đồ tái chiếm Đông Dương trong bối cảnh sau khi Việt Minh giành chính quyền và Bảo Đại thoái vị. Trong thâm tâm, ông cũng muốn nhân cơ hội này quay về Việt Nam, lợi dụng mưu đồ của Pháp để giành lại độc lập cho Tổ quốc theo cách của mình. 

Nhưng mưu sự chưa thành thì ông đã tử nạn máy bay trên bầu trời Trung Phi ngày 26/12/1945 khi đang trên đường từ Paris về Réunion. Cái chết bí ẩn của vị cựu hoàng Đại Nam này được nhiều nhà nghiên cứu cho là một vụ mưu sát nhằm ngăn cản ý đồ của Charles de Gaulle. Cho đến nay, nguyên nhân tử nạn máy bay này của cựu hoàng Vĩnh San vẫn chưa nhận được sự giải thích thỏa đáng nào.

Ngày 28/03/1987, hài cốt của vua Duy Tân được gia đình đưa từ Trung Phi về Paris làm lễ cầu siêu tại Viện Quốc tế Phật học Vincennes và sau đó đưa về an táng tại An Lăng, Huế, cạnh nơi an nghỉ của vua cha Thành Thái, vào ngày 06/04/1987.

Nhân dịp ấy, nhà thơ Nguyễn Duy đã cảm tác bài thơ “Tưởng niệm” với rất nhiều cảm xúc.

Ước chi tới bến sông Hương
Đốt nhang mà lạy nắm xương lưu đày
Thế là đã trở về đây
Một con người tận chân mây cuối trời

Tấm thân phiêu dạt quê người
Linh hồn vẫn ở lại nơi quê nhà
Ngai vàng vừa cũ vừa xa
Ánh vàng vương miện cũng là hư không

Mặt trời vẫn mọc đằng đông
Lăng minh quân vẫn dựng trong lòng người
Bao triều vua phế đi rồi
Người yêu nước chẳng mất ngôi bao giờ...

Ngày 05/12/1992, thành phố Saint-Denis (Réunion) khánh thành một đại lộ mang tên ông: Đại lộ ông hoàng Vĩnh San – Boulevard du Prince Vinh San.

Tại Việt Nam, nhiều con đường ở một số địa phương đã được đặt tên Duy Tân. Tuy nhiên, con đường mang tên Duy Tân trước năm 1975 ở Sài Gòn (vốn rợp bóng mát và đã đi vào nhạc phẩm “Trả lại em yêu” của cố nhạc sĩ Phạm Duy) vẫn giữ nguyên tên Phạm Ngọc Thạch, mặc dù vợ cựu hoàng Duy Tân là bà Fernande Antier lúc sinh thời đã nhiều lần đề nghị chính phủ Việt Nam trả lại tên đường như trước kia.

Duy Tân là một trong 3 vị vua yêu nước của nhà Nguyễn bị Pháp đưa đi lưu đày viễn xứ. Riêng vua Thành Thái (Nguyễn Phúc Bửu Lân) còn có ngày về và nhắm mắt lìa đời trên mảnh đất quê hương, còn vua Duy Tân (Nguyễn Phúc Vĩnh San) và Hàm Nghi (Nguyễn Phúc Ưng Lịch) thì không có được may mắn đó.
————————————
(Bài viết cũ đăng lại, có chỉnh sửa và bổ sung. Tổng hợp từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau)

"Không nên dạy cho trẻ em những gì chúng phải suy nghĩ, mà dạy cho chúng cách suy nghĩ ." (Children must be taught how to think, not what to think) - Margaret Mead

Hôm nay 05/09/2020, cả nước bước vào ngày khai giảng năm học mới. Dù đang giữa mùa dịch bệnh với bộn bề lo toan của cuộc sống thì việc học vẫn phải tiếp diễn như nó vốn đã thế từ bao đời nay. 

Bước vào năm học mới, cá nhân tôi rất mong những sự thay đổi có thực chất nhằm xây dựng một nền giáo dục mới theo hướng nhân bản và khai phóng, nơi đào tạo nên những công dân tốt với nền tảng tri thức vững chắc, có ý thức trách nhiệm với cộng đồng và có tinh thần phản biện xã hội mạnh mẽ để có thể làm chủ đất nước.

Những sự thay đổi lớn trong giáo dục quốc gia lúc này là rất cần thiết. Tuy nhiên, đó phải là những cải cách căn cơ rời bỏ lối mòn cũ nhằm giải phóng con người khỏi vòng cương toả của sự nô dịch tư tưởng và tuân phục mù quáng.

Hàng năm, cứ đến tháng 7 âm lịch, một bộ mặt xấu xí của đời sống văn hóa – tín ngưỡng trong xã hội Việt Nam lại được phơi bày. 

Các cỗ cúng cô hồn với cảnh chụp giựt đánh nhau giành đồ ăn tiền cúng gây náo loạn đường phố. Hủ tục đốt vàng mã do Trung Hoa du nhập vào Việt Nam từ xa xưa trong âm mưu đồng hoá thâm độc vẫn tồn tại dai dẳng vừa phi văn hoá, vừa gây ô nhiễm môi trường, lại dễ gây ra hoả hoạn. Các hoạt động phóng sinh tập thể có cả sự tham gia của một số người khoác áo tu hành vô hình trung cổ súy cho việc bắt bớ giam cầm chim cá và mua bán đổi chác trục lợi.

Và tất cả những chuyện cúng cô hồn và đốt vàng mã ấy không chỉ diễn ra ở nhà dân.

Tại sao bây giờ người ta lại dễ dàng sì sụp trước thần thánh mơ hồ nhưng sẵn sàng hiếp đáp bạo hành người yếu đuối cô thế và khúm núm trước cường quyền?