HAI TỬ HUYỆT CỦA CHẾ ĐỘ

Hoàng Xuân Phú (*)

Có lẽ lãnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) quan niệm rằng

- quy định về quyền lãnh đạo của ĐCSVN đối với Nhà nước và xã hội, và

- quy định đất đai thuộc sở hữu toàn dân và do Nhà nước quản lý

tại Điều 4 và Điều 17–18 của Hiến pháp 1992 là hai tử huyệt của chế độ. Vì vậy, dư luận càng muốn hủy bỏ hoặc sửa đổi hai quy định đó, thì họ càng kiên quyết bảo lưu. Chúng nằm trong định hướng bất di, bất dịch của lãnh đạo đảng, và được tái thể hiện tại Điều 4 và Điều 57 của dự thảo sửa đổi Hiến pháp 1992.

*TỬ HUYỆT ĐỘC QUYỀN LÃNH ĐẠO

Trong thế giới văn minh, quyền lãnh đạo đất nước của một đảng chính trị chỉ có thể giành được thông qua tranh đấu và bầu cử dân chủ. Kể cả khi đang cầm quyền, đảng vẫn phải phấn đấu liên tục, để thuyết phục Nhân dân tin tưởng và tiếp tục trao cho quyền lãnh đạo.

Không thể lấy công lao trong một giai đoạn quá khứ để bù lại cho hiện tại yếu kém, với bao sai lầm, tội lỗi, và áp đặt cho cả tương lai vô định. Nếu cứ từng có công là được cầm quyền vĩnh viễn, thì ĐCSVN phải trả lại chính quyền cho triều đình nhà Nguyễn, và triều đình nhà Nguyễn lại phải trả lại chính quyền cho các triều đình trước đó. Thế là khởi động cho một quá trình truy hồi dằng dặc, mà không thể tìm được điểm kết thúc. Hơn nữa, thời gian qua đi, giờ đây nắm quyền lực bao trùm đất nước lại là những người vốn chỉ đi theo hoặc ăn theo cách mạng, hay từng được cách mạng o bế và cưu mang mà thôi. Nếu họ từng có công, thì chưa chắc bù nổi những lỗi lầm đã gây ra. Phần lớn những người có công đáng kể, những công thần của chế độ, đã qua đời, hoặc nếu còn sống thì đã về hưu, và có lẽ đang đau lòng vì phải chứng kiến sự nghiệp cách mạng của thế hệ mình bị phản bội.

Không thể coi quyền lãnh đạo đất nước của bất kỳ đảng phái nào là đương nhiên, và vì vậy không thể ghi điều đó vào Hiến pháp. Vả lại, nếu quyền đó đã là đương nhiên, được mọi người mặc nhiên thừa nhận, thì cũng chẳng cần ghi vào Hiến pháp làm gì, để khỏi gây phản cảm một cách không cần thiết. Nếu một điều không phải là đương nhiên và không được tất cả mọi người thừa nhận, mà vẫn bất chấp, áp đặt bằng được trong Hiến pháp, thì chỉ riêng việc làm đó đã khắc họa xong tính dân chủ và tính hợp pháp của đảng và chế độ.

Nếu ĐCSVN được đa số Nhân dân tin cậy và ủng hộ, thì bất cứ cuộc tổng tuyển cử dân chủ nào cũng đưa lại một kết quả tất yếu, đó là trao cho đảng quyền lãnh đạo đất nước. Cho nên, khi khẳng định rằng "bỏ điều 4 Hiến pháp là tự sát", thì có nghĩa đã mặc nhiên thừa nhận thực trạng tệ hại của đảng, khiến đa số Nhân dân không thể đồng tình ủng hộ và chắc chắn sẽ không bầu cho đảng. Nếu nghĩ là mình không còn xứng đáng, không còn được đa số Nhân dân tín nhiệm, mà vẫn dùng Hiến pháp để áp đặt bằng được vai trò lãnh đạo, thì có còn tử tế và vì Dân nữa hay không?

Con người muốn tồn tại và phát triển thì không thể khước từ thử thách, không thể lẩn tránh đối đầu. Ngược lại, phải chấp nhận thử thách, vượt qua thử thách mà vươn lên. Nếu một đứa trẻ luôn được o bế trong căn nhà vừa được vô trùng, vừa được điều hòa nhiệt độ một cách tuyệt đối, thì sẽ dễ bị đổ bệnh khi ra khỏi cửa. Nếu con cái được bố mẹ quá bao cấp, kèm cặp từng li từng tí, thì sẽ dễ ngã gục khi bước vào cuộc sống tự lập trong xã hội. Để tránh bệnh tật, hàng tỷ người trên thế giới chấp nhận tiêm vắc-xin, nhằm phát triển khả năng miễn dịch, tức là chủ động đưa cơ thể mình vào trạng thái thử thách. Muốn khỏe, con người không thể ỳ ra, mà phải thường xuyên khổ luyện dưới hình thức thể dục. Không có cạnh tranh, không có thi đua (thực chất), thì con người không thể khá lên được.

Không chỉ từng cá thể, mà cả quần thể, với tư cách tổ chức, đảng phái, hay cả xã hội, cũng phải biết đương đầu với thử thách. Vì biết tận dụng cuộc cạnh tranh giữa hai hệ thống chính trị trên thế giới để tự hoàn thiện, để giành phần thắng trong cuộc chiến tranh lạnh, nên các nước tư bản hàng đầu đã phát triển vượt bậc, không chỉ về kinh tế, khoa học và công nghệ, mà cả về dân chủ và phúc lợi xã hội, cũng như về quyền con người.

Ngược lại, các nước trong phe xã hội chủ nghĩa đã xử lý sai tình huống và quan hệ địch ta. Nhìn đâu cũng thấy địch, kể cả trong Dân, nên nhiều khi đối xử với Dân cũng giống như với địch, khiến dần dần mất Dân. Ỷ thế vào cường quyền, Đảng Cộng sản Liên Xô đã đầu têu trong việc cấm đảng phái khác hoạt động, để rồi sau này ĐCSVN cũng nối gót sai lầm. Các nước khác trong phe xã hội chủ nghĩa chấp nhận đa đảng, nhưng cũng chỉ là hình thức. Dân chủ xã hội và quyền con người bị bóp nghẹt, khiến tinh thần và trí tuệ cũng bị lụi tàn. Tưởng rằng như vậy thì các đảng cộng sản sẽ rảnh tay, có thể tập trung lực lượng chiến đấu với kẻ thù chính ở hệ thống bên kia, nhưng kết quả thì ngược lại. Kinh tế suy sụp, lòng Dân ly tán, khiến hệ thống chính trị được dày công xây dựng suốt hơn nửa thế kỷ bị phá từ trong phá ra, đổ rụp trong chốc lát, làm cho đối thủ cũng bị bất ngờ đến ngỡ ngàng.

Họa đôi khi cũng là phúc, nếu biết rút ra bài học hợp lý từ thảm họa. Nếu quay ra chấp nhận cạnh tranh một cách dân chủ trong xã hội đa đảng, đa nguyên, ĐCSVN sẽ buộc phải lựa chọn những người lãnh đạo thuộc loại ưu tú nhất, và chắc chắn sẽ chọn được hàng ngũ lãnh đạo tốt hơn gấp bội lần so với đội hình đương nhiệm, kể cả tài lẫn đức. Mọi phần tử thoái hóa, tham nhũng sẽ bị vạch trần và bị đào thải. Trong ba triệu đảng viên không thiếu người tài, người tốt. Vấn đề là phải dùng dân chủ để giải phóng tiềm năng bị độc quyền giam hãm bấy lâu. Không chỉ dựa vào nội lực, dân chủ xã hội còn cho đảng thêm cả sức mạnh từ ngoài đảng. Nếu đảng cầm quyền không tự nhận ra tồn tại yếu kém của mình, thì các đảng đối lập cũng sẽ vạch ra cho. Chẳng cần đến những nghị quyết vô dụng, những màn kịch phê bình – tự phê bình giả dối và lố bịch, thì ĐCSVN vẫn có thể vươn lên, tốt hơn hẳn hiện tại, để được Nhân dân tin tưởng mà trao quyền lãnh đạo.

Tiếc rằng, lãnh đạo của ĐCSVN lại phản ứng như gã tài xế ù lì, chỉ biết nghiến răng tăng ga, khi cỗ xe đang lao xuống đầm lầy. Một mặt, đảng càng suy sụp thì họ càng bóp nghẹt dân chủ trong đảng, dân chủ trong xã hội, và càng hạn chế quyền con người, nhằm duy trì quyền lực bằng bạo lực. Mặt khác, giới cầm quyền tranh thủ tham nhũng, đua nhau vơ vét, tước đoạt cả tài sản của Dân. Chính họ, chứ không phải thế lực thù địch nào khác, đã và đang phá nát ĐCSVN. Trạng thái độc đảng đã triệt tiêu sức chiến đấu và bản năng sống lành mạnh của đảng. Buông thả trong thế độc quyền, ĐCSVN đang tự tha hóa, tự hủy diệt, như cỗ xe không phanh, lao xuống dốc, hướng thẳng tới vực thẳm.

Có ý kiến đề xuất tăng cường dân chủ trong nội bộ đảng để bù lại, để tự gột rửa và điều trị căn bệnh ung thư đã bước sang giai đoạn di căn. Nhưng không thể tồn tại dân chủ trong một đảng độc quyền. Chỉ có dân chủ ngoài xã hội mới thúc đẩy dân chủ trong đảng, chứ không phải ngược lại.

Khước từ dân chủ xã hội, trong đó có thể chế đa đảng, ĐCSVN không chỉ gây thêm thù oán với Dân, mà còn tự tước bỏ khả năng đề kháng và hy vọng chữa trị căn bệnh nan y của chính mình. Sự bảo thủ kiêu ngạo đã bịt mắt giới lãnh đạo, khiến họ cố tình làm ngơ trước thực tế là: Đảng Nhân dân Camphuchia, một đảng từng được ĐCSVN nâng đỡ và phải đương đầu với hoàn cảnh khó khăn gấp bội, vẫn có thể giữ được quyền lãnh đạo đất nước thông qua bầu cử, mà không cần phải bức hại đa nguyên, không cần phải cưỡng bức Hiến pháp.

Cần phải nói thêm rằng: Quy định ĐCSVN là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội không có nghĩa nó là lực lượng lãnh đạo duy nhất, càng không phải là đảng duy nhất được phép tồn tại. Do đó, kể cả khi duy trì Điều 4 của Hiến pháp 1992, thì việc ngăn cấm các đảng phái chính trị khác thành lập và hoạt động là vi phạm quyền tự do hội họp, lập hội, được quy định tại Điều 69, Hiến pháp 1992 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

**TỬ HUYỆT SỞ HỮU TOÀN DÂN VỀ ĐẤT ĐAI

Hiến pháp 1946 không đề cập đến đất đai. Hiến pháp 1960 chỉ quy định đất hoang thuộc sở hữu của toàn dân. Nhưng Hiến pháp 1980 và Hiến pháp 1992 thì quy định (toàn bộ) đất đai thuộc sở hữu toàn dân.

"Sở hữu toàn dân" lại có nghĩa là chẳng người dân nào có quyền sở hữu. Trớ trêu thay, nhân danh "sở hữu toàn dân" để tước đi quyền sở hữu của toàn dân. Những mảnh đất vốn dĩ có chủ, được khai hoang, được trao đổi, mua bán, hay được thừa kế hợp pháp từ bao đời, nay bỗng nhiên trở thành vô chủ. Bộ máy cầm quyền, vốn dĩ chẳng có gì, mà nay lại chiếm được tất cả, trong đó có quyền quyết định về đất đai trong cả nước.

Để vận động hàng chục triệu nông dân giúp đỡ cướp chính quyền, ĐCSVN đã giương khẩu hiệu "dân cày có ruộng". Chữ "có ruộng" ở đây đương nhiên là "sở hữu ruộng đất", chứ không phải chỉ là "có quyền sử dụng đất". Sau khi giành được chính quyền ở miền Bắc, đảng đã lấy ruộng của người giàu chia cho người nghèo, rồi tiếp đó lại vận động nông dân góp ruộng để làm ăn tập thể, trong mô hình hợp tác xã nông nghiệp. Khi đã giành được chính quyền trong cả nước, lãnh đạo ĐCSVN quyết định quốc hữu hóa đất đai, dưới hình thức "sở hữu toàn dân". Nếu biết trước kết cục sẽ mất đất như vậy, liệu hàng triệu người có còn theo đảng, giúp đảng giành chính quyền nữa hay không?

Khi chính quyền tử tế, có khả năng sử dụng đất đai một cách vô tư, hợp lý và công bằng, thì sở hữu toàn dân về đất đai có thể tạo ra một sức mạnh cộng hưởng để xây dựng đất nước. Và người dân có thể tự an ủi rằng mình hy sinh bớt lợi ích cá nhân để phục vụ lợi ích cộng đồng, trong đó có cả bản thân và gia đình mình. Nhưng khi chính quyền tham nhũng thì sở hữu toàn dân về đất đai gây ra đại họa, không chỉ làm khổ muôn dân, mà phá nát cả chính quyền. Chỉ mất mấy giây hạ bút, kẻ mang danh "công bộc" đã có thể vơ về cả đống tiền của, mà một người lao động chân chính lăn lộn cả đời cũng không kiếm nổi. Chỉ với mấy chữ ký loằng ngoằng của mấy kẻ có chức quyền, hàng trăm, hàng ngàn người dân đã bị tước mất đất đai, nơi họ đang làm ăn, sinh sống, trở thành dân oan, lang thang khiếu kiện khắp nơi. Càng duy trì sở hữu toàn dân về đất đai, thì càng gia tăng oán hận của Dân, càng sinh sôi tham nhũng trong tầng lớp lãnh đạo, và càng đẩy nhanh quá trình tự hủy diệt của chế độ.

Bộ máy cầm quyền đầy ắp những kẻ tha hóa, cấu kết với bao kẻ vốn đã lưu manh từ trước khi chen chân vào chốn quan trường. Cái thứ "sở hữu toàn dân" ngon lành và dễ ăn như thế, làm sao kìm nổi lòng tham? Có thể những người đã no nê cũng tán thành tư nhân hóa đất đai, vừa giũ bỏ được cái nguồn kiếm chác béo bở đã trở thành "của nợ", vừa có được quyền sở hữu vĩnh viễn cho số đất đai đã thu gom bấy lâu. Nhưng những vị còn chưa thấy đủ no và những kẻ kế cận đang mong chờ đến lượt mình được vơ vét thì lại không dễ buông tha.

Muốn nuốt thì hóc, mà muốn nhả ra cũng không hề dễ. Tư nhân hóa đất đai thế nào? Trao quyền sở hữu cho ai và trao bao nhiêu? Khi còn là sở hữu toàn dân thì chủ đất cũ đành chịu lặng thinh. Nhưng khi mảnh đất vốn của mình lại được giao cho một người lạ hoắc sở hữu, thì chủ cũ đâu dễ chịu ngồi im. Đất đai vốn dĩ nằm trong trạng thái phân bổ tương đối ổn định và hợp lý về mặt lịch sử, mấy chục năm qua bị đẩy vào tình trạng hỗn loạn. Nếu bây giờ muốn sửa chữa sai lầm, lập lại trật tự, thì lại quá khó. Hoàn cảnh thực tại giống như gã phàm ăn nuốt phải lưỡi câu: Nuốt tiếp thì vướng cước và có thể bị chọc thủng dạ dày, mà lôi ra thì móc vào cổ họng.

Thách thức vượt quá năng lực tư duy và hành động của những đầu óc u mê, trí tuệ giáo điều. Biết làm gì ngoài việc câu giờ, dồn hậu họa lên đầu những người kế nhiệm?

Quả là rất khó để thoát ra khỏi tình trạng sa lầy về sở hữu đất đai. Sai lầm càng lớn thì khắc phục càng khó. Song lãnh đạo ĐCSVN cần xác định rằng họ có trách nhiệm giải thoát Dân tộc ra khỏi bãi lầy, mà chính đảng đã đẩy Dân tộc xuống. Nếu biết huy động trí tuệ của Dân tộc và tạo được sự đồng thuận của Nhân dân, thì khó mấy cũng làm được. Cách làm như thế nào không phải là chủ đề trao đổi của bài này.

*
* *
Quy định trong Hiến pháp về quyền lãnh đạo đương nhiên của ĐCSVN đối với Nhà nước và xã hội tưởng để đảng trường tồn, nhưng lại là điều khoản khai tử của ĐCSVN, khai tử khỏi lòng Dân và khai tử khỏi cuộc sống chính trị.

Quy định đất đai thuộc sở hữu toàn dân và do Nhà nước quản lý như cỗ máy khổng lồ, từng phút từng giờ đùn ra hàng đống thuốc nổ, nén chặt vào lòng Dân. Nó giống loại ma túy cực độc, có thể thỏa mãn cơn nghiện tham lam vô biên của giới cầm quyền, nhưng cũng tăng tốc quá trình tự hủy diệt của ĐCSVN và chế độ do đảng dựng nên.

Vì vậy, nếu muốn bảo vệ ĐCSVN và chế độ này, thì cần phải nhanh chóng loại bỏ hai quy định đó ra khỏi Hiến pháp.

Ngược lại, nếu muốn gạt bỏ sự lãnh đạo của ĐCSVN, thì có thể sẽ sớm được toại nguyện, nếu tiếp tục duy trì hai quy định ấy trong Hiến pháp, bởi lẽ không có cách phá nào nhanh hơn là tự phá.

Hà Nội, 11/01/2013

---------------------------
(*) Hoàng Xuân Phú

Giáo sư, Viện Toán học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (Nghiên cứu viên 1984, Phó giáo sư 1992, Giáo sư 1996)

Tổng biên tập của Vietnam Journal of Mathematics (Từ 2011)

Viện sĩ (Korrespondierendes Mitglied) của Viện Hàn lâm Khoa học Heidelberg (Heidelberg Academy of Sciences and Humanities, Heidelberger Akademie der Wissenschaften) (Bầu năm 2004)

Viện sĩ (Korrespondierendes Mitglied) của Viện Hàn lâm Khoa học Bavaria (Bavarian Academy of Sciences and Humanities, Bayerische Akademie der Wissenschaften) (Bầu năm 2010)

Viện sĩ (Fellow) của Viện Hàn lâm Khoa học Thế giới - vì sự tiến bộ của khoa học ở các nước đang phát triển (TWAS, The World Academy of Sciences - for the advancement of science in developing countries) (Bầu năm 2013)

Viện sĩ (Außerordentliches Mitglied) của acatech - Viện Hàn lâm Khoa học Kỹ thuật CHLB Đức - National Academy of Science and Engineering, Germany - Deutsche Akademie der Technikwissenschaften (Bầu năm 2019)

Cải cách thể chế và đạo đức xã hội

Ts. Lê Vĩnh Triển (http://www.thesaigontimes.vn/128753/Cai-cach-the-che-va-dao-duc-xa-hoi.html)

(TBKTSG) - Những vấn đề cụ thể của cải cách thể chế có thể bao gồm (không toàn bộ): cải thiện khả năng thực thi pháp luật; bảo đảm sự độc lập của hệ thống tư pháp; bảo đảm tính khách quan của hệ thống ngôn luận, truyền thông... Nếu không thực hiện được những điều này sẽ dẫn đến những hệ lụy trực tiếp đối với chính thể chế, từ đó sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến đạo đức xã hội.
Xung đột lợi ích, nền kinh tế dựa nặng nề vào các quan hệ thay vì dựa trên nền tảng pháp luật, và tham nhũng lần lượt được đề cập như những hệ lụy trực tiếp của một thể chế yếu kém - hệ thống pháp luật, tư pháp không độc lập, tính thực thi pháp luật yếu kém, cùng với báo chí thiếu độc lập, khách quan.

HỆ LỤY THỨ NHẤT: Xung đột lợi ích
Xung đột lợi ích xảy ra khi một chủ thể (cá nhân, tổ chức) bị những ràng buộc về lợi ích làm hạn chế hoặc vô hiệu hóa khả năng thực thi trách nhiệm xã hội hay chức trách nghề nghiệp của mình. Một cách nói đơn giản của người Việt khi đề cập đến xung đột lợi ích là: để công bằng thì anh không thể “vừa đá bóng vừa thổi còi”. Trong một thể chế yếu kém, hệ thống pháp luật sẽ không chế tài được xung đột lợi ích. Dù luật pháp có quy định nhưng không được thực thi thì xung đột lợi ích càng “bất trị”. Các kiểu công ty sân sau của các cổ đông lớn, hay của các quan chức nhà nước; quan chức nhà nước bổ nhiệm người nhà vào các công ty nhà nước; công ty vừa kiểm toán vừa nhận tiền hậu hĩnh cho dịch vụ tư vấn từ một khách hàng... là những ví dụ điển hình của xung đột lợi ích.

HỆ LỤY THỨ HAI: Nền kinh tế dựa vào quan hệ
Một trong những biểu hiện cụ thể nhất của xung đột lợi ích chính là xung đột lợi ích của chính bản thân thể chế. Đó là khi hoạt động của quan tòa xử án (tư pháp) lại chịu sự chi phối của những người thi hành pháp luật (hành pháp).
Trong cải cách thể chế, một trong những mục tiêu quan trọng luôn được đề cập là tăng cường khả năng thực thi pháp luật. Khi khả năng thực thi pháp luật yếu kém, các chủ thể kinh tế càng có khuynh hướng tận dụng các quan hệ với đại diện phía nhà nước để cạnh tranh nhằm chi phối các nguồn lực. Từ đó, các quan hệ kiểu này được xem như những món hàng được săn đuổi. Các chủ thể kinh tế sẽ mưu tìm những quan hệ để được đảm bảo an toàn khi vi phạm quyền lợi của các cá nhân và cộng đồng.

HỆ LỤY THỨ BA: Tham nhũng
Hai hệ lụy nêu trên lại là nền tảng vững chắc cho hệ lụy này. Tham nhũng là hệ quả tất yếu của một thể chế dung dưỡng xung đột lợi ích và tạo điều kiện cho nền kinh tế không được điều chỉnh bởi luật pháp mà được chi phối bởi quan hệ. Tham nhũng có thể được hiểu là khi các chủ thể (cá nhân, tổ chức) thực thi pháp luật bị xung đột lợi ích. Trong trường hợp đó, khả năng thực thi pháp luật chắc chắn sẽ yếu kém, thậm chí vô hiệu. Như vậy có thể nói tham nhũng - xung đột lợi ích - khả năng thực thi pháp luật kém có quan hệ hữu cơ với nhau. Ở đây có thể thấy, các quan hệ được gầy dựng (tốn kém-bằng tiền) một mặt là mục tiêu cạnh tranh của các chủ thể kinh tế, mặt khác là ràng buộc lợi ích khiến cho những chủ thể thực thi pháp luật thất bại trong việc thực hiện trách nhiệm của mình. Ở mức độ thấp, các quan hệ có thể được mua nhanh và chấm dứt nhanh chóng nhằm mục đích tránh khỏi chế tài pháp lý, ví dụ hối lộ trên đường vì vi phạm luật giao thông.
Tuy những hệ lụy trên nảy sinh từ thể chế yếu kém, nhưng trong một chừng mực nào đó, chúng có thể được liệt kê như những thành phần nội tại của chính bản thân thể chế yếu kém, cần thay đổi.

NHỮNG TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC ĐẾN ĐẠO ĐỨC XÃ HỘI
Xung đột lợi ích một khi trở thành phổ biến đến mức hiển nhiên và hệ thống pháp lý đã thất bại trong kiểm soát và chế tài xung đột lợi ích thì đạo đức xã hội xuống cấp là điều không tránh khỏi.
Không riêng gì các chủ thể kinh tế và những người có trách nhiệm thực thi pháp luật tham gia trong “trò xung đột lợi ích” này mà tất cả thành phần, chủ thể xã hội khác đều phải chấp nhận cuộc chơi này, dù muốn hay không. Khi hầu hết các quan hệ trong các ngành nghề đều được định giá thì đạo đức nghề nghiệp, lương tâm chức nghiệp cũng bị vùi dập. Nếu bị các lợi ích ràng buộc, quan tòa có thể xử sai án, bỏ sót tội phạm; nhà báo, nhà văn bẻ “cong ngòi bút”, trọng tài “bẻ cong còi”, thầy cô giáo sửa điểm, đánh giá thiên lệch..., sai hóa ra đúng, trắng đen lẫn lộn, giả dối lên ngôi.

Như vậy, xung đột lợi ích không còn là vấn đề giữa chủ thể thực thi pháp luật (khu vực công quyền) và chủ thể kinh tế - bên mưu cầu mua bán quan hệ, mà xung đột lợi ích đã lan sang mọi ngóc ngách xã hội.
Xung đột lợi ích càng tệ hại hơn khi bên thực thi chức phận công bộc, bên thực hiện đạo đức nghề nghiệp không phải bị đặt vào ràng buộc lợi ích mà là cố ý tự đặt mình vào đó để hưởng lợi. Đó là, khi các bên này ra giá: công an đòi tiền (chứ không phải bị hối lộ), nhà báo làm áp lực để đăng hoặc không đăng tin, nhà giáo đòi tiền, tống tình để cho điểm, y bác sĩ kê đơn thuốc chữa bệnh vì hoa hồng của nhà thuốc, hãng dược phẩm...

Đối với hệ lụy thứ hai nêu ở phần trên, khi quan hệ với các cá nhân trong hệ thống thực thi pháp luật trở thành mục tiêu nhằm đảm bảo khả năng cạnh tranh trong mọi lĩnh vực xã hội, thì tiền bạc được tiêu tốn ngày càng nhiều vào loại chi phí này, tham nhũng vừa gia tăng vừa được củng cố. Nhà nhà đổ xô kiếm tiền không phải chỉ để đảm bảo cho mình khi đau ốm bệnh tật mà còn phòng khi vi phạm pháp luật, khi cần cho các cuộc “chạy”, chạy chức, chạy trường, chạy điểm, chạy học hàm học vị, chạy án...

Trong môi trường như thế, người có chức quyền sẽ coi trọng quan hệ cấp trên và coi thường quan hệ cấp dưới, bổ nhiệm người biết chạy hay chí ít là biết nghe lời, chứ không phải người có năng lực thật sự. Trong môi trường như thế, rất khó có thể nuôi dưỡng văn hóa phản biện (chủ yếu với cấp trên) để phát triển tổ chức, phát triển xã hội. Và trong môi trường như thế, dân chủ không thể tồn tại vì làm cho dân vui không quan trọng bằng làm hài lòng quan chức cấp cao hơn.

Con người trong một môi trường như vậy cũng sẽ không còn tin vào tính công bằng, bình đẳng vì pháp luật được nhìn nhận qua lăng kính đồng tiền. Xã hội đa số là người nghèo, sẽ không tin vào sự bảo vệ của pháp luật dành cho mình, từ đó rút lại cố thủ, trở nên ích kỷ hơn, trở nên thờ ơ, vô cảm với những khó khăn của cộng đồng. 
Gặp người bị nạn ngoài đường sẽ không dám ra tay giúp đỡ vì sợ liên lụy mà pháp luật không đủ phân minh để giải oan cho mình. 
Tố cáo việc sai trái của cấp trên chỉ mang họa vào thân vì không đủ tiền để theo đuổi kiện tụng, trù dập. 
Người ta càng lúc càng tin rằng những người vì lợi ích chung, đòi hỏi lợi ích cho cộng đồng, cho những người cô thế rồi mang họa vào thân là những kẻ thiếu thực tế và không khôn ngoan.

Đối với doanh nghiệp, tinh thần trách nhiệm đối với cộng đồng trượt dốc vì các lỗi do vô trách nhiệm với cộng đồng (dân cư, khách hàng, môi trường, nhà nước...) có thể được giải quyết bằng tiền và quan hệ.

Thế nên người ta cầu tài, cầu tiền, cầu an... bằng mọi cách, kể cả kêu cứu thánh thần.

Trong tất cả các hệ lụy thể chế và đạo đức nêu trên, nếu hệ thống truyền thông, ngôn luận không đủ mạnh và khách quan để soi rọi những quan hệ, để bóc tách đến cùng những xung đột lợi ích thì tiếng nói của các thành phần yếu thế, của người dân không đủ tiền cho các loại quan hệ chắc chắn sẽ khó được lắng nghe.
Những yếu kém trong thể chế (cần được thay đổi, cải cách) và những vấn nạn trong đạo đức xã hội có mối liên hệ liên hoàn với nhau. Nếu không nhìn nhận thực tế này thì những nhức nhối của đạo đức xã hội vẫn còn đó và việc cải cách thể chế sẽ chỉ dừng lại ở ngôn từ. "